Wearable Technology (Geyilə bilən texnologiya) nədir?

Geyilə bilən texnologiya, istifadəçinin bədənində taxılması üçün nəzərdə tutulmuş hər hansı bir elektron cihazdır. Bu cür cihazlar müxtəlif formalarda ola bilər, məsələn, zinət əşyaları, aksesuarlar, tibbi cihazlar, geyim və geyimin elementləri. “Wearable Computing” (Geyilə bilən hesablama) termini adətən bu cihazların emal və ya rabitə imkanlarını ifadə edir, lakin əslində bu texnologiyaların mürəkkəbliyi fərqli ola bilər.

Geyilə bilən texnologiyanın ən mürəkkəb nümunələrinə süni intellektə (AI) əsaslanan eşitmə cihazları, Google Glass və Microsoft HoloLens kimi holografik kompüterlər, habelə virtual reallıq (VR) eynəkləri daxildir. Daha sadə nümunələrdən biri isə xəstə məlumatlarını tibb müəssisəsinə simsiz ötürən sensorlu birdəfəlik dəri yamasıdır.

Geyilə bilən texnologiya necə işləyir?

Müasir geyilə bilən texnologiya geniş istifadə sahələrini əhatə edir. Buraya ağıllı saatlar, Fitbit Charge kimi fitnes izləyicilər, VR eynəkləri, ağıllı zinət əşyaları, internetə qoşula bilən eynəklər və Bluetooth qulaqcıqlar daxildir. Geyilə bilən texnologiyalar əsasən aid olduğu kateqoriyaya – sağlamlıq, fitnes və ya əyləncə – görə fərqli şəkildə işləyir. Əksər hallarda, bu texnologiyalar mikroprosessorlar, batareyalar və internetə qoşulma qabiliyyəti vasitəsilə işləyir ki, topladığı məlumatları digər elektron cihazlarla, məsələn, mobil telefonlar və ya noutbuklarla sinxronlaşdırsın.

Geyilə bilən cihazlar, əsasən, hərəkətləri izləyən, biometrik identifikasiyanı təmin edən və ya yerin təyin olunmasına kömək edən daxili sensorlarla təchiz edilib. Məsələn, ən çox yayılmış geyilə bilən cihazlar – fitnes izləyicilər və ağıllı saatlar – istifadəçinin biləyinə taxılaraq gün ərzində fiziki aktivliyini və ya həyati göstəricilərini izləyir.

Əksər geyilə bilən cihazlar bədənə taxılsa da və ya geyimə bağlansa da, bəzi cihazlar istifadəçi ilə fiziki təmas olmadan işləyə bilir. Məsələn, mobil telefonlar, ağıllı nişanlar və ya kompüterlər daşıya bilən cihazlar olaraq istifadəçinin hərəkətlərini izləyə bilər. Digər geyilə bilən cihazlar uzaqdan idarə olunan ağıllı sensorlar və akselerometrlər vasitəsilə hərəkəti və sürəti izləyir, bəzi cihazlar isə optik sensorlarla ürək ritmini və ya qlükoza səviyyəsini ölçür. Bu texnologiyaların ümumi xüsusiyyəti məlumatları real vaxtda izləyə bilməsidir.

Geyilə bilən texnologiyanın tarixi və inkişafı

• Əsas mərhələlər

1975 – Pulsar Kalkulyator Saatı
1975-ci ildə Time Computer Inc. Hamilton Pulsar adlı ilk rəqəmsal saatı təqdim etdi. Qızıl və paslanmayan poladdan hazırlanan bu saatda kiçik kalkulyator düymələrini idarə etmək üçün xüsusi qələm istifadə olunurdu. Bu cihaz vaxt izləmə ilə hesablamanı bir araya gətirdi.

1977 – HP-01 Alqoritmik Kalkulyator Saatı
Hewlett-Packard şirkətinin 1977-ci ildə təqdim etdiyi HP-01 saatı, 28 kiçik düymə ilə üçdən çox funksiyanı yerinə yetirən qabaqcıl kalkulyator saatı idi. Şəxsi hesablama sahəsində böyük irəliləyiş hesab edilərək kolleksiya əşyasına çevrildi.

1979 – Sony Walkman
1979-cu ildə Sony Walkman portativ maqnitofonunu təqdim edərək musiqi dinləməyə yeni baxış gətirdi. Qulaqcıqla təchiz olunmuş bu cihaz 200 milyon nüsxə satılaraq fərdi əyləncə anlayışını dəyişdi.

1987 – Phoenix Rəqəmsal Eşitmə Aparatı
Nicolet Corporation-un 1987-ci ildə təqdim etdiyi Phoenix rəqəmsal eşitmə aparatı ilk kommersiya məhsulu idi. Geniş yayılmasa da, gələcəkdə rəqəmsal eşitmə texnologiyalarının inkişafı üçün yol açdı.

• Rəqəmsal dövrdə geyilə bilən texnologiya

1999 – BlackBerry 850
1999-cu ildə Research In Motion (RIM) tərəfindən təqdim olunan BlackBerry 850, istifadəçiləri korporativ e-poçt sisteminə qoşan ilk simsiz cihazlardan biri idi. Mesajlaşma, təqvim, əlaqə kitabçası kimi funksiyalar təqdim edirdi.

2000 – Bluetooth Qulaqlıq
2000-ci ildə istehlakçılar üçün ilk Bluetooth cihazı təqdim olundu. Ericsson T36 modeli Bluetooth texnologiyasını dəstəkləyən ilk telefon idi. Daha sonra 2001-ci ildə mağazalarda satışa çıxarılan T39 modeli texnologiyanı geniş kütləyə tanıtdı.

2003 – Garmin Forerunner
2003-cü ildə Garmin, performans izləmə funksiyası olan Forerunner saatını təqdim etdi. GPS texnologiyasını inteqrasiya edərək fitnes geyimləri sahəsində əhəmiyyətli bir addım atdı.

2004 – Microsoft SPOT Ağıllı Saatı
Microsoft-un 2004-cü ildə təqdim etdiyi SPOT ağıllı saatı ilk texnoloji ağıllı saat idi. Ticarət baxımından uğursuz olsa da, gündəlik aksessuarlara texnologiyanın inteqrasiyasını göstərdi.

2007 – RFID və Ağıllı Əlcəklər
2007-ci ildə tədqiqatçılar RFID texnologiyasını geyilə bilən cihazlara, məsələn, iGlove adlı ağıllı əlcəyə tətbiq etdilər. Bu texnologiyalar interaktiv təcrübələri artırdı.

2014 – Google Glass
2012-ci ildə təqdim olunan və 2014-cü ildə ictimaiyyət üçün əlçatan olan Google Glass, başa taxılan optik ekranla smartfon kimi məlumatlara əllərsiz çıxışı təmin etdi. Gizliliklə bağlı narahatlıqlara baxmayaraq, artırılmış reallığın (AR) potensialını nümayiş etdirdi.

2016 – Oculus Rift
Oculus Rift virtual reallıq eynəyi 2016-cı ildə Oculus VR tərəfindən təqdim edildi. Bu cihaz, immersiv oyun və media təcrübələri təqdim edərək, VR texnologiyalarında irəliləyişə yol açdı.

• Son inkişaflar (2016-2024)

2017 – Apple Watch Series 3
2017-ci ildə Apple, Apple Watch Series 3 modelini təqdim etdi. İlk dəfə olaraq mobil bağlantıya sahib olan bu cihaz, iPhone olmadan zəng etmək, mesaj göndərmək və musiqi dinləmək imkanı yaratdı.

2018 – Fitbit Versa
2018-ci ildə təqdim olunan Fitbit Versa, fitnes izləmə və ağıllı saat funksiyalarını bir araya gətirdi. Yuxu rejimləri, ürək ritmi və ümumi sağlamlıqla bağlı məlumatları izləyərək istifadəçilərə bildirişlər və tətbiqlər təqdim etdi.

2019 – Amazon Echo Frames
2019-cu ildə Amazon, Alexa səs köməkçisini inteqrasiya edən Echo Frames eynəklərini təqdim etdi. Bu cihaz istifadəçilərə əllərsiz şəkildə məlumat əldə etmək, ağıllı ev cihazlarını idarə etmək və əlaqədə qalmaq imkanı yaratdı.

2020 – Oura Ring
2020-ci ildə təqdim olunan Oura Ring, sağlamlıq izləmə sahəsində inkişaf etdi. Bu üzük yuxu, fəaliyyət və fizioloji göstəriciləri dəqiq izləyərək şəxsi sağlamlıq idarəsində əhəmiyyətli vasitə oldu.

2021 – Google Fitbit Luxe
2021-ci ildə Google, Fitbit Luxe modelini təqdim etdi. Estetik dizaynı sağlamlıq izləmə funksiyaları ilə birləşdirərək həm dəbdəbəli, həm də funksional bir cihaz yaratdı.

2022 – Meta Quest 2
2022-ci ildə Meta (əvvəlki adı Facebook) tərəfindən təqdim olunan Meta Quest 2, oyun, fitnes və sosial qarşılıqlı əlaqələrdə immersiv təcrübələr təqdim edən inkişaf etmiş VR dəbilqəsi idi.

2023 – Apple Vision Pro
2023-cü ildə Apple, Apple Vision Pro adlı qarışıq reallıq dəbilqəsini təqdim etdi. Bu cihaz, artırılmış və virtual reallıq (AR/VR) imkanlarını birləşdirərək iş, əyləncə və ünsiyyət üçün yeni perspektivlər təqdim etdi.

2024 – Neyrotexnologiya Geyimləri
2024-cü ildə neyrotexnologiyada əldə olunan nailiyyətlər beyin-kompüter interfeysləri (BCI) kimi cihazların inkişafına gətirib çıxardı. Bu cihazlar istifadəçilərə yalnız düşüncə gücü ilə rəqəmsal cihazları idarə etməyə və virtual mühitlərlə qarşılıqlı əlaqədə olmağa imkan verdi. Bu, insan-kompüter qarşılıqlı əlaqəsində mühüm irəliləyiş hesab edildi.

Geyilə bilən texnologiyaya nümunələr

Geyilə bilən texnologiyaların əsas nümunələri bunlardır:

Ağıllı zinət əşyaları
Bu kateqoriyaya ağıllı üzüklər, bilərziklər və saatlar daxildir. Adətən kiçik ölçülü bu cihazlar məlumatları göstərmək və istifadəçi ilə qarşılıqlı əlaqə yaratmaq üçün smartfon tətbiqləri ilə işləyir.

Bədənə yerləşdirilən sensorlar
Bu tip sensorlar sağlamlıq məqsədləri üçün bədənin müxtəlif hissələrinə yerləşdirilərək bioloji məlumatları izləyir və ötürür.

Fitnes izləyiciləri
Bilərziklər, kəmərlər və ya baş lentləri şəklində olan bu cihazlar fiziki aktivliyi və həyati göstəriciləri izləmək üçün istifadə olunur. Adətən məlumatlar simsiz əlaqə vasitəsilə tətbiqlərə ötürülərək saxlanılır və analiz edilir.

Ağıllı geyimlər
Bu geyimlərdə müxtəlif funksiyalar yerinə yetirən inteqrasiya olunmuş texnologiyalar olur. Fitnes və ya sağlamlıq monitorinqi, telefon və digər cihazlarla qarşılıqlı əlaqə, istifadəçinin üstünlüklərinə və mühitə uyğun parça xüsusiyyətlərini dəyişdirmək kimi funksiyalar daxildir. Məsələn, 2014-cü ildə Tommy Hilfiger markası cihazları şarj etmək üçün günəş batareyaları ilə təchiz edilmiş geyimlər təqdim etmişdi.

Artırılmış reallıq (AR) eynəkləri
AR eynəkləri istifadəçinin real mühitinə rəqəmsal məlumatları əlavə edərək virtual və real dünya ilə qarşılıqlı əlaqəni təmin edir.

Virtual reallıq (VR) eynəkləri
VR eynəkləri istifadəçinin mühitini tamamilə rəqəmsal məlumatlarla əvəz edir və təsvir olunan virtual mühitdə immersiv təcrübə təqdim edir. Bu texnologiya istifadəçinin sistem tərəfindən idarə olunmasını təmin edir.

Süni intellekt əsaslı eşitmə cihazları
Bu cihazlar lazımsız səsləri filtrdən keçirərək istifadəçinin eşitmə ehtiyaclarına uyğunlaşdırılır. “Hearable” adlandırılan bu cihazlar həmçinin fitnes izləmə, audio yayım və tərcümə kimi funksiyaları da yerinə yetirə bilər.

Virtual köməkçilər
Bəzi şirkətlər istifadəçinin paltarına bərkidilə bilən ağıllı virtual köməkçilər təqdim edir. Məsələn, Humane-in AI Pin cihazı GPT-4 dil modeli ilə işləyir və istifadəçinin əli üzərində kiçik proyektor vasitəsilə toxunma ekranı yarada bilir. Bu cihaz suallara cavab vermək, məlumat tapmaq, tapşırıqları yerinə yetirmək, tərcümə etmək və fitnes izləmək kimi funksiyaları həyata keçirir.

Geyilə bilən texnologiyanın tətbiq sahələri

Geyilə bilən texnologiya ağıllı saatlar və fitnes izləyicilərindən tutmuş, daha geniş miqyasda sağlamlıq, idman, əyləncə, moda və hətta hərbi sahələrə qədər tətbiq edilir. İoT və süni intellektin inkişafı ilə bu texnologiyalar müxtəlif ssenarilərdə istifadə olunmağa başlanıb.

Aşağıda geyilə bilən texnologiyanın hazırkı və gələcək nəsil tətbiqləri izah olunur:

Dəridən istifadə edən texnologiyalar (Epidermal skin technology)
Terasaki Biotibbi İnnovasiya İnstitutu tərəfindən hazırlanan elektron dəri (e-skin) texnologiyası sağlamlıq monitorinqi üçün inqilabi bir addımdır. Ultra nazik bu yapışqan dəridən cihaz, sinə nahiyəsinə su sprey vasitəsilə yerləşdirilir və bir həftəyə qədər istifadə oluna bilir. Cihaz ürək döyüntüsü və əzələ hərəkətləri kimi elektron siqnalları qeyd edir və məlumatları bulud üzərindən həkimlərə ötürərək xəstənin uzaqdan izlənməsini təmin edir. Bu texnologiya ürək çatışmazlığı və şəkərli diabet kimi xroniki xəstəliklərin monitorinqində mühüm rol oynayır.

Sağlamlıq monitorinqi
Geyilə bilən cihazlar ürək döyüntüsü, qan təzyiqi, yandırılmış kalorilər və məşq rejimlərinin izlənməsi üçün istifadə olunur. Xüsusilə COVID-19 pandemiyası dövründə fərdi gigiyena və infeksiyaların yayılmasının qarşısını almaq üçün bu texnologiyalara maraq artdı. Apple Cardiogram tətbiqinə yuxu zamanı ürək döyüntülərini izləyən yeni funksiyalar əlavə edərək bu sahədə təkmilləşmələrə nail oldu.

Əyləncə və oyun
Əyləncə və oyun sahələri VR dəbilqələr, ağıllı eynəklər və nəzarətçilər kimi texnologiyaları ilk qəbul edənlərdən idi. Oculus Quest, Meta Quest və Sony PlayStation VR kimi məşhur cihazlar oyun oynamaq, filmlərə baxmaq və ya virtual səyahət üçün geniş istifadə olunur.

Moda və ağıllı geyimlər
Ağıllı moda (smart clothing) illərdir populyarlığını artırır. Məsələn, Levi’s və Google-un Project Jacquard texnologiyası ilə hazırlanmış ağıllı gödəkçələr zənglərə cavab verməyə, musiqi çalmağa və ya qol düymələri vasitəsilə fotoşəkil çəkməyə imkan verir. Bununla yanaşı, ağıllı saatlar, bilərziklər, ağıllı ayaqqabılar və zinət əşyaları da geniş yayılıb.

Hərbi sahə
Hərbi texnologiyalarda geyilə bilən cihazlar əsgərlərin həyati göstəricilərini izləmək, VR əsaslı simulyasiya təlimləri keçirmək və avadanlıqların ağırlığının təsirlərini ölçmək üçün istifadə olunur. Əsgərlərin performansını artırmaq üçün bu texnologiyalar vacibdir.

İdman və fitnes
İdman sahəsində geyilə bilən cihazlar ya idman geyimlərinin materiallarına inteqrasiya olunur, ya da avadanlıqlara (məsələn, top və ya dəyənəklərə) yerləşdirilir. GPS və Bluetooth vasitəsilə real vaxt rejimində məlumat toplayaraq məşqçilərin analiz etməsinə imkan verir. Fitbit, Apple Watch, Garmin və Samsung Galaxy Watch kimi tanınmış cihazlar da idmançıların sağlamlıq və performans göstəricilərini izləmək üçün geniş istifadə olunur.

Bu texnologiyalar gündəlik həyatımızı asanlaşdırmaqla yanaşı, insan fəaliyyətinin müxtəlif aspektlərini daha effektiv və interaktiv edir.

Simsiz Texnologiyalar

Geyilə bilən cihazların effektiv işləməsi üçün müxtəlif simsiz texnologiyalardan istifadə olunur. Hər bir texnologiyanın öz üstünlükləri və məhdudiyyətləri var. Bu bölmədə ən çox istifadə edilən simsiz texnologiyalar və onların xüsusiyyətləri ilə tanış olaq:

Yaxın Sahə Rabitəsi (NFC)

NFC az enerji sərf edən cihazlar üçün ideal bir seçimdir. Kiçik həcmli məlumatların çox qısa məsafədə ötürülməsini təmin edir. Bu texnologiya əsasən iki cihazın bir-birinə toxundurulması ilə işləyir. Cihazlar “aktiv” və ya “passiv” rejimlərdə işləyə bilər. NFC-nin enerji sərfiyyatı Bluetooth Low Energy (BLE) ilə müqayisə edilə biləcək səviyyədədir, lakin passiv etiketlərlə işləyərkən bir qədər yüksək ola bilər. Məlumatın daha uzun məsafələrə ötürülməsi tələb olunursa, digər alternativlər nəzərə alınmalıdır.

Bluetooth Low Energy (BLE)

BLE texnologiyası geyilə bilən cihazlarda ən çox istifadə edilən simsiz rabitə üsuludur. Az enerji sərf etməsi və aşağı qiyməti ilə tanınır. BLE ilə işləyən cihazlar bəzən illərlə sadəcə bir düymə batareyası ilə işləyə bilər. Lakin BLE-nin bir məhdudiyyəti var: ötürülən məlumatların həcmi az olur. Əgər cihazınız böyük həcmli məlumat ötürmək tələb edirsə, BLE uyğun seçim deyil. Bu texnologiyanın 100 metrə qədər olan birbaşa görmə məsafəsində işləmə qabiliyyəti var və adətən telefon və ya tətbiq ilə qoşulma tələb edir.

ANT

Garmin şirkətinin bir məhsulu olan ANT əsasən idman və fitnes cihazları üçün istifadə olunur. Bu texnologiya ürək döyüntüsü, sürət və məsafə kimi parametrləri izləmək üçün çox uyğundur. ANT, xüsusilə velosiped idmanında standart halına gəlib. Bu texnologiya cihazların “usta” və ya “kölə” kimi davranmasını təmin edir və hər bir cihaz məlumat ötürmək, qəbul etmək və ya hətta siqnal gücləndirici kimi işləyə bilər. ANT şəbəkələri uzun müddət aşağı enerji rejimində qala bilər ki, bu da batareyanın ömrünü artırır.

Bluetooth Classic

Əvvəlcə geniş tətbiq sahələrini əhatə etmək üçün nəzərdə tutulmuş Bluetooth Classic, sonradan əsasən audio məlumatların ötürülməsi üçün standart halını aldı. Bu texnologiya yüksək məlumat ötürmə qabiliyyəti tələb edir və buna görə də BLE ilə müqayisədə daha çox enerji sərf edir. Bluetooth Classic böyük sensor şəbəkələri üçün uyğun deyil.

Wi-Fi

Cihazınız böyük həcmli məlumatları gecikmədən ötürməlidirsə, Wi-Fi ən yaxşı seçimdir. Wi-Fi video kimi yüksək həcimli məlumatların ötürülməsi üçün ideal olsa da, əsas məhdudiyyəti yüksək enerji sərfiyyatıdır. Bu, cihazların hər gün enerji doldurulmasını tələb edə bilər. Məsələn, Google Glass Wi-Fi vasitəsilə yüksək keyfiyyətli qrafik ötürərək istifadəçi təcrübəsini artırır, lakin bu yüksək enerji sərfiyyatı ilə müşayiət olunur.

Mobil Şəbəkə (Cellular)

Mobil şəbəkə texnologiyası cihazın birbaşa mobil şəbəkəyə qoşulmasını təmin edir. Bu texnologiya cihazı telefon kimi körpü cihazlara ehtiyac olmadan buludla əlaqələndirir. Lakin mövcud mobil şəbəkələr kiçik geyilə bilən cihazlar üçün uyğun deyil, çünki yüksək enerji sərf edir və fiziki ölçüləri böyükdür. Gələcəkdə bu sahədə daha uyğun texnologiyaların inkişafı gözlənilir.

Birləşik Həllər

Bəzi cihazlar fərqli texnologiyaların üstünlüklərindən istifadə etmək üçün onları birləşdirir. Məsələn, Apple Watch BLE, Bluetooth Classic, Wi-Fi və NFC-dən istifadə edir. Nordic Semiconductor isə həm ANT, həm də BLE-ni bir çipdə birləşdirən həllər təqdim edir.

Hər texnologiyanın istifadəsi cihazın funksionallığından və istifadəçi ehtiyaclarından asılıdır. Optimal həll tapmaq üçün enerji sərfiyyatı, məlumat ötürmə həcmi və məsafə kimi parametrlər diqqətlə nəzərdən keçirilməlidir.

Geyilə Bilən Texnologiyaların Əsas Çətinlikləri

Batareya Ömrü

Geyilə bilən cihazların ən ciddi problemlərindən biri onların batareya ömrünün məhdud olmasıdır. Xüsusilə inkişaf etmiş funksiyaları olan cihazlarda istifadəçilər tez-tez batareyanı doldurmaq məcburiyyətində qalırlar. Bu isə fasiləsiz sağlamlıq monitorinqi və ya digər kritik funksiyalar üçün geyilə bilən cihazlara güvənən istifadəçilər üçün ciddi narahatlıq yaradır.

Məlumatların Məxfiliyi və Təhlükəsizliyi

Geyilə bilən cihazlar şəxsi və həssas məlumatları, o cümlədən sağlamlıq və məkan məlumatlarını toplayır. Bu məlumatların qorunması və məxfiliyinin təmin edilməsi böyük bir çağırışdır. Məlumat sızmaları və ya icazəsiz giriş ciddi nəticələrə səbəb ola bilər, buna görə də istifadəçi məlumatlarını qorumaq üçün güclü təhlükəsizlik tədbirləri tətbiq edilməlidir.

Uyğunluq və Standartlaşdırma

Bu texnologiya bazarında müxtəlif istehsalçılar tərəfindən fərqli əməliyyat sistemləri və uyğunluq tələbləri ilə istehsal edilən cihazlar mövcuddur. Cihazların bir-biri ilə işləməsini təmin etmək və onları mövcud texnoloji ekosistemlərə inteqrasiya etmək bir çətinlikdir.

Məlumatların Dəqiqliyi və Etibarlılığı

Xüsusilə daha sərfəli qiymətə olan cihazların sensorları hər zaman dəqiq və etibarlı məlumat təmin etmir. Məsələn, ürək döyüntüsü və ya yuxu rejimi ilə bağlı ölçülərdəki qeyri-dəqiqliklər sağlamlıq monitorinqi kimi tətbiqlərdə bu cihazların effektivliyinə təsir edə bilər.

Dizayn və Estetik Görünüş

Geyilə bilən texnologiyalar sadəcə funksional cihaz deyil, həm də bir moda aksesuarıdır. Funksionallıqla estetik görünüş arasında balans yaratmaq bir çağırışdır. Dizaynı cəlbedici olmayan və ya şəxsi tərzə uyğun gəlməyən cihazlar bəzi istifadəçilərin texnologiyanı qəbul etməsinə mane ola bilər.

İstifadəçi Marağı və Saxlanması

Geyilə bilən cihazların başlanğıc mərhələsində istifadəçilər adətən yüksək maraq göstərsələr də, uzun müddət ərzində bu marağı saxlamaq çətindir. Əgər istifadəçi cihazın faydalı olmadığını düşünür və ya funksiyaları anlamaqda çətinlik çəkirsə, cihazdan istifadə etməyə marağı azala bilər.

Sağlamlıq və Etik Narahatlıqlar

Davamlı sağlamlıq monitorinqi məlumatların istifadəsi ilə bağlı etik problemlər yarada bilər. Həmçinin, istifadəçilərin tibbi məsləhətlərə əməl etmək əvəzinə bu cihazlara həddən artıq güvənməsi risklidir. Bu, səhv diaqnozların və ya qeyri-dəqiq nəticələrin yaranmasına səbəb ola bilər.

Məhdud Hesablama Gücü

Geyilə bilən cihazların kompakt ölçüləri onların hesablama gücünü məhdudlaşdırır. Bu, daha mürəkkəb tətbiqlər və xidmətlərin cihazda işləməsini çətinləşdirir.

Sosial Qəbul və Normlar

Cəmiyyətin geyilə bilən texnologiyaları qəbul etməsi hələ inkişaf mərhələsindədir. Məsələn, ağıllı eynəklərin istifadəsi sosial normlar və məxfiliklə bağlı narahatlıqlar səbəbindən bəzən mənfi reaksiyalar doğura bilər.

Maliyet və Əlçatanlıq

Yüksək keyfiyyətli geyilə bilən cihazlar adətən bahalıdır. Bu, bəzi insanların bu texnologiyalardan faydalanmasını məhdudlaşdıra bilər, xüsusilə də iqtisadi resursları məhdud olan bölgələrdə və ya əhali qruplarında.

Məlumat Məxfiliyi ilə Bağlı Narahatlıqlar

Məlumat Məxfiliyi Nədir?

Məlumat məxfiliyi şəxsi məlumatların icazəsiz girişdən və sui-istifadədən qorunmasını təmin edir. Bu, insanların öz məlumatlarına tam nəzarət etməsinə və onların hansı məqsədlə toplandığını, istifadə edildiyini və ya paylaşıldığını bilməsinə imkan yaradır. Geyilə bilən texnologiyalar (wearables) bir çox üstünlük təklif etsə də, onların geniş istifadəsi məxfiliyə dair ciddi narahatlıqlar doğurur.

Məlumat Sızmaları

Bütün qoşulmuş texnologiyalar kimi, geyilə bilən cihazlar da məlumat sızmalarına həssasdır. Şəxsi məlumatların sızması şəxsiyyət oğurluğu, maliyyə dələduzluğu və digər məxfilik pozuntularına yol aça bilər. Məsələn, WebsitePlanet-in bir hesabatına görə, 61 milyondan çox istifadəçi ilə bağlı məlumatları əks etdirən və şifrə ilə qorunmayan bir verilənlər bazası aşkarlanmışdır. Bu sızma nəticəsində Apple və Fitbit istifadəçilərinin ad, soyad, doğum tarixi, çəkisi, boyu, cinsi və coğrafi mövqeyi kimi həssas məlumatları internetdə yayılmışdır.

Sağlamlıq Məlumatlarının Təhlükəsizliyi

Geyilə bilən cihazlar ürək döyüntüsü, yuxu rejimi və idman rutini kimi həssas sağlamlıq məlumatlarını toplayır. Əgər bu məlumatlar lazımi səviyyədə qorunmazsa, işəgötürənlər, sığorta şirkətləri və digər təşkilatlar tərəfindən sui-istifadə edilə bilər. Məsələn, sığorta şirkətləri sağlamlıq məlumatlarına əsaslanaraq sığorta ödənişlərini artırmaq və ya müəyyən şəxslərə xidmət göstərməkdən imtina edə bilər ki, bu da ayrı-seçkiliklə nəticələnə bilər.

Məkanın İzlənməsi

Fitness trekerləri və ağıllı saatlar kimi bir çox cihaz GPS və digər izləmə texnologiyalarından (məsələn, Wi-Fi triangulyasiya, RFID) istifadə edərək istifadəçinin yerini izləyir. Əgər bu real vaxt məkan məlumatları icazəsiz şəxslərin əlinə keçərsə, bu məlumatlar zərərli məqsədlər üçün istifadə edilə bilər. Coğrafi mövqelər fişinq hücumları və ya sosial şəbəkələrdə icazəsiz paylaşım üçün də hədəfə çevrilə bilər.

Məlumatların Paylaşılması

Geyilə bilən cihaz istehsalçıları tez-tez istifadəçi məlumatlarını reklam, analitika və digər məqsədlər üçün üçüncü tərəf şirkətlərlə paylaşır. Çox vaxt istifadəçilər bu məlumatların kimlərlə və hansı dərəcədə paylaşıldığından xəbərsizdir.

Müşahidə və Nəzarət Narahatlıqları Ağıllı eynəklər və ya kamera ilə təchiz edilmiş ağıllı saatlar kimi cihazlar audio və video çəkiliş imkanlarına malikdir. Bu cür cihazlar həm istifadəçilərin, həm də ətrafdakı şəxslərin məxfiliyi ilə bağlı narahatlıqlar yaradır. Belə texnologiyalar həm şəxsi, həm də ictimai həyatın müşahidə altına alınması ilə bağlı ciddi mübahisələrə səbəb ola bilər.

Real Hallar: Təhlükəsizlik Pozuntuları

Stava fitness tracker data breach

2018-ci ildə geniş istifadə edilən fitness izləmə proqramı olan Strava, istifadəçilərinin məkan məlumatlarını pozan əhəmiyyətli məlumat pozuntusunun qurbanı oldu. Bu pozuntu istifadəçilərin qaçış və velosiped marşrutlarının dəqiq xəritələri kimi həssas detalları ifşa etdi, Ev ünvanları və hərbi bazalar kimi şəxsi məlumatları potensial olaraq üzə çıxardı.

Fitbit data breach

2019-cu ildə dünyada milyonlarla istifadəçisi olan məşhur fitness izləyicisi olan Fitbit, daşınan cihazlarda saxlanılan şəxsi məlumatların təhlükəsizliyi ilə bağlı narahatlıqları artıran əhəmiyyətli məlumat pozuntusu yaşadı. 100 milyondan çox Fitbit istifadəçisi hesablarına icazəsiz girişi əhatə edən pozuntudan təsirləndi. Təhlükəli məlumatlara istifadəçilərin tam adları, e-poçt ünvanları, doğum tarixləri və hətta yuxu rejimi kimi həssas şəxsi məlumatlar daxildir. Bu hadisə həssas sağlamlıq və fitnes məlumatlarını toplayan və saxlayan fitnes izləyiciləri ilə bağlı potensial riskləri vurğuladı.

Garmin GPS watch data breach

2020-ci ilin iyulunda Garmin böyük bir ransomware hücumuna məruz qaldı, nəticədə istifadəçi məlumatları şifrələndi, xidmətlər pozuldu və şəxsi məlumatlar təhlükə altına düşdü. Təcavüzkarlar WastedLocker ransomware proqramından istifadə edərək Garmin serverlərini kilidlədi, istifadəçilərin fitnes məlumatlarına və xidmətlərinə çıxışını məhdudlaşdırdı. Bu insident, geyilə bilən texnologiyada güclü təhlükəsizlik protokollarının vacibliyini vurğulayaraq, istehsalçıları qabaqcıl şifrələmə və çox qatlı təhlükəsizlik tədbirlərinə çağırdı. Garmin xidmətləri bərpa etmək və təhlükəsizliyi gücləndirmək üçün kibertəhlükəsizlik mütəxəssisləri ilə əməkdaşlıq etdi.

61billion fitness tracker records Apple and Fitbit

2021-ci ildə qorunmayan verilənlər bazası nəticəsində 61 milyon fitness izləyicisi və geyilə bilən cihaz istifadəçisinin, o cümlədən Apple Healthkit və Fitbit məlumatları ifşa olundu. Bu məlumatlara ad, doğum tarixi, çəki, boy və geolokasiya kimi şəxsi məlumatlar daxil idi. Hadisə daşınan texnologiyada məxfilik və təhlükəsizlik tədbirlərinin vacibliyini bir daha vurğuladı.

Geyilə Bilən Cihazların Təhlükəsizlik Testləri: Məlumatları Necə Qoruyaq

Təhlükəsizlik testləri sistemlərin müdafiə mexanizmlərindəki zəiflikləri və boşluqları müəyyən edərək kibertəhdidlərdən qorunmağa xidmət edir. Geyilə bilən cihazların hazırlanması prosesində proaktiv təhlükəsizlik testləri aparmaq vacibdir. Bu testlər sayəsində istehsalçılar mümkün zəiflikləri erkən aşkarlayaraq cihazların təhlükəsizlik səviyyəsini artıra və istifadəçilərin məlumatlarını qoruya bilərlər.

Penetrasiya Testləri

Penetrasiya testləri (və ya “pen-testlər”) cihaz üzərində real hücumların simulyasiyasını həyata keçirərək təhlükəsizlik boşluqlarını müəyyən etməyə yönəlir. Bu testlərdə təcrübəli, etik hackerlər cihazın hardware, software və ya şəbəkə infrastrukturu üzərindəki zəiflikləri aşkar etməyə çalışır.
Bu testlərin məqsədi, istehsalçılara cihazların təhlükəsizlik problemlərini hücumçular istifadə etməzdən əvvəl aşkarlayıb həll etməyə imkan yaratmaqdır.

Zəifliklərin Qiymətləndirilməsi

Zəifliklərin qiymətləndirilməsi cihazın hardware və software komponentlərini sistematik şəkildə yoxlayaraq mümkün təhlükəsizlik boşluqlarını müəyyən edir. Bu prosesdə avtomatlaşdırılmış alətlər cihazın əməliyyat sistemi, firmware və tətbiqlərində mövcud olan tanınmış zəiflikləri aşkar edir. Eyni zamanda, daha dərin təhlil üçün manual analiz də həyata keçirilir.
Bu yanaşma hücumçuların istifadə edə biləcəyi potensial boşluqlar haqqında məlumat verir.

Kodların Təhlili

Kodların təhlili geyilə bilən cihazların təhlükəsizlik testlərinin əsas mərhələlərindən biridir. Bu prosesdə cihazın firmware və proqram təminatının kodları diqqətlə araşdırılır. Təhlil zamanı kodun təhlükəsizlik standartlarına uyğun olub-olmadığı və mümkün zəifliklərin olub-olmadığı müəyyən edilir.
Kodların təhlili cihazın təhlükəsiz proqramlaşdırma prinsiplərinə uyğun hazırlanmasını təmin edir və istifadəyə buraxılmadan əvvəl problemlərin həll edilməsinə imkan verir.

Şifrələmə və Doğrulama Testləri

Şifrələmə və doğrulama geyilə bilən cihazların topladığı və ötürdüyü məlumatların təhlükəsizliyini təmin edən əsas mexanizmlərdir.

• Şifrələmə testləri: Məlumatların icazəsiz əldə edilməsinin qarşısını alan şifrələmə alqoritmlərinin effektivliyini yoxlayır.
• Doğrulama testləri: Parol və ya biometrik məlumatlar kimi doğrulama mexanizmlərinin gücünü qiymətləndirir.
  Bu testlər cihaz istifadəçilərinin məlumatlarının icazəsiz şəxslərdən qorunmasını təmin edir.

Fiziki Təhlükəsizlik Testləri

Fiziki təhlükəsizlik testləri cihazın fiziki müdaxilələrdən, oğurluqdan və icazəsiz girişdən qorunmasını qiymətləndirir. Bu testlər cihazın korpusunun möhkəmliyini, anti-tamper mexanizmlərinin effektivliyini və kommunikasiya portlarının təhlükəsizliyini yoxlayır.
Bu tədbirlər cihazın fiziki müdaxilələrə qarşı davamlılığını artırır və həssas məlumatların qorunmasına kömək edir.

Geyilə Bilən Cihazlar üçün Təhlükəsizlik üzrə Ən Yaxşı Təcrübələr

İstifadəçilər cihazlarının təhlükəsizliyini artırmaq üçün aşağıdakı tədbirləri görə bilərlər:

• Firmware və proqram təminatını mütəmadi olaraq yeniləyin.
• Güclü və unikal parollar istifadə edin, iki faktorlu doğrulamanı aktiv edin.
• Üçüncü tərəf tətbiqlərinə icazə verərkən ehtiyatlı olun.
• Təhlükəsiz olmayan Wi-Fi şəbəkələrə qoşulmaqdan çəkinin.

Məlumatlı olun, ehtiyatlı olun və məlumatlarınızı – qolunuzdakı cihazda belə – qoruyun.