Simsiz Şəbəkələrdə Blockchain-in Rolu(Amilə Sadıqova)

Blockchain nədir?

Blockchain məlumatları saxlama üsulu ilə adi verilənlər bazasından fərqlənən bir növ paylaşılmış verilənlər bazasıdır; blockchain-lər məlumatları bloklar şəklində saxlayır. Blockchain-də müxtəlif növ məlumatlar saxlanıla bilər, amma ən çox istifadə olunan tətbiq əməliyyatların qeydidir. Yəni, blockchain bloklar adlanan, ardıcıl artan qeydlərin saxlanıldığı paylanmış verilənlər bazasıdır. Bu bloklar kriptologiya vasitəsilə bir-birinə bağlıdır. Hər bir blok əvvəlki blokun kriptovari hashını (rəqəmsal barmaq izi və ya unikal identifikasiya), vaxt qeydini və əməliyyat məlumatlarını özündə saxlayır. Əvvəlki blokun hashı blokları bir-birinə bağlayır və hər hansı bir blokun dəyişdirilməsinin və ya iki mövcud blok arasında yeni bir blok əlavə edilməsinin qarşısını alır.

Başqa bir tərif versək, blockchain bir çox kompüter arasında əməliyyatların qeyd edilməsi üçün istifadə olunan mərkəzləşdirilməmiş, paylanmış və ictimai rəqəmsal bir qeyddir. Bu qeydlər bütün sonrakı blokların dəyişdirilməsi və şəbəkənin konsensusu olmadan geriyə doğru dəyişdirilə bilmir.

Blockchain-in Mərkəzləşdirilməməsi: Blockchain verilənlər bazasındakı məlumatların bir neçə şəbəkə düyünləri arasında(blockchain üçün proqram işlədən kompüterlər və ya cihazlar) müxtəlif yerlərdə paylanmasına imkan verir. Bu, məlumatların etibarlılığını qoruyur. Məsələn, əgər kimsə bir cihazda qeydi dəyişdirməyə çalışsa, digər cihazlar(nodes) blokların hash-larını müqayisə edərək bunun baş verməsinin qarşısını alar. Bu yolla heç bir düyün zəncir içindəki məlumatı dəyişdirə bilmir.

Blockchain adını əməliyyat məlumatlarını bloklarda saxlaması və bu blokların bir-birinə bağlı olaraq zəncir formasını almasından alır. Əməliyyatların sayı artdıqca blockchain də böyüyür.

Blockchain-in Növləri

Blockchain iki geniş kateqoriyaya bölünə bilər: icazəli (permissioned) və icazəsiz (permissionless). İcazəli blockchain daha sonra öz növbəsində iki alt kateqoriyaya — özəl (private) və konsorsium (consortium) blockchain-ə ayrılır. Blockchain şəbəkələrinin dörd əsas növü var: ictimai(public) blokçeynlər, özəl(private) blokçeynlər, konsorsium(consortium) blokçeynləri və hibrid blokçeynlər.

1) İctimai blokçeyn məhdudiyyətsiz və icazəsizdir. İnternetə çıxışı olan hər kəs səlahiyyətli qovşaq olmaq üçün blokçeyn platformasına daxil ola bilər. Bu istifadəçi cari və keçmiş qeydlərə daxil ola və mining fəaliyyətlərini, əməliyyatları yoxlamaq üçün istifadə edilən mürəkkəb hesablamaları həyata keçirib onları kitaba əlavə edə bilər. Şəbəkədə heç bir etibarlı qeyd və ya əməliyyat dəyişdirilə bilməz və hər kəs əməliyyatları yoxlaya, səhvləri tapa, dəyişikliklər təklif edə bilər.

İctimai blokçeynlərin üstünlüklərindən biri onların təşkilatlardan asılı olmamasıdır, ona görə də onu yaradan təşkilat fəaliyyətini dayandırarsa, ona bağlı kompüterlər olduğu müddətcə ictimai blokçeyn hələ də işləyə biləcək.

İctimai blokçeynlərin dezavantajı onların yaxşı miqyasda olmamasıdır. Daha çox qovşaq şəbəkəyə qoşulduqca şəbəkə yavaşlayır

2) Şəxsi blokçeyn qapalı şəbəkə kimi məhdudlaşdırıcı mühitdə işləyir və ya tək bir qurumun nəzarəti altındadır. Peer-to-peer əlaqələri və mərkəzsizləşdirmədən istifadə mövzularında ictimai blokçeyn şəbəkəsi kimi fəaliyyət göstərsə də, bu blokçeyn daha kiçik miqyasdadır. Özəl blokçeynlər adətən şirkət və ya təşkilat daxilində kiçik bir şəbəkədə idarə olunur.

Nəzarət edən təşkilat icazə səviyyələrini, təhlükəsizliyi və əlçatanlığı təyin edir. Məsələn, özəl blokçeyn şəbəkəsi quran təşkilat hansı qovşaqların məlumatlara baxa, əlavə edə və ya dəyişdirə biləcəyini müəyyən edə bilər. O, həmçinin üçüncü tərəflərin müəyyən məlumatlara daxil olmasının qarşısını ala bilər. Şəxsi blokçeynlər çox sürətli ola bilər və əməliyyatları ictimai blokçeynlərdən daha tez emal edə bilər Şəxsi blokçeynləri intranet kimi düşünə bilərsiniz, ictimai blokçeynlər isə daha çox internetə bənzəyir.

3) Hibrid blokçeyn həm özəl, həm də ictimai blokçeynin elementlərini birləşdirir. O, təşkilatlara ictimai, icazəsiz sistemlə yanaşı özəl, icazə əsaslı sistem qurmağa imkan verir. Onlara blokçeynində saxlanılan xüsusi məlumatlara kimin daxil ola biləcəyini və hansı məlumatların açıq şəkildə açılacağını idarə etməyə imkan verir. Tipik olaraq, hibrid blokçeynindəki əməliyyatlar və qeydlər ictimaiyyətə açıqlanmır, lakin lazım olduqda yoxlanıla bilər, məsələn, ağıllı müqavilə vasitəsilə girişə icazə verməklə. Şəxsi müəssisə hibrid blokçeynə sahib ola bilsə də, əməliyyatları dəyişdirə bilməz.

Məxfiliyi qoruyur, amma üçüncü tərəflərlə əlaqə saxlamağa imkan verir. Əməliyyatlar ucuz və sürətlidir və ictimai blokçeyn şəbəkəsindən daha yaxşı miqyaslılıq təklif edir.

4) Dördüncü növ blokçeyn, konsorsium blokçeyni, həmçinin federativ blokçeyn kimi də tanınır, özəl və ictimai blokçeyn xüsusiyyətlərinə malik olması baxımından hibrid blokçeynə bənzəyir. Ancaq bir çox təşkilat üzvlərinin mərkəzləşdirilməmiş şəbəkədə əməkdaşlıq etməsi fərqlidir. Prinsipcə, konsorsium blokçeyn xüsusi qrupa məhdud çıxışı olan özəl blokçeyndir və özəl blokçeyndə şəbəkəyə tək qurum nəzarəti ilə bağlı riskləri azaldır.

Konsorsium blokçeynində konsensus prosedurları əvvəlcədən təyin edilmiş qovşaqlar tərəfindən idarə olunur. Konsorsium blokçeyni ictimai blokçeyn şəbəkəsindən daha təhlükəsiz, genişlənən və səmərəli olmağa meyllidir. Şəxsi və hibrid blokçeyn kimi, o da giriş nəzarətini təklif edir. Konsorsium blokçeyn ictimai blokçeynindən daha az şəffafdır.

Blockchain-in dörd əsas konsepti

Paylaşılan kitab(Shared ledger) – Paylaşılan kitab biznes şəbəkəsi boyunca bölüşülən “append-only” (yalnız əlavə etmə) prinsipi ilə işləyən paylanmış məlumat sistemidir. Tranzaksiyalar yalnız bir dəfə qeydə alınır, bu da biznes şəbəkələrində müşahidə olunan cəhdlərin təkrarlanmasının qarşısını alır.

İcazələr – İcazələr tranzaksiyaların təhlükəsiz, təsdiqlənmiş və yoxlanıla bilən olmasını təmin edir. Şəbəkə iştirakını məhdudlaşdırmaq imkanı ilə təşkilatlar məlumatların qorunması tələblərinə daha asan riayət edə bilərlər.

Smart contracts -smart contracts bir iş tranzaksiyasını idarə edən razılaşma və ya qaydalar toplusudur; bu, blockchain-də saxlanılır və tranzaksiya çərçivəsində avtomatik icra olunur.

Konsensus – Konsensus vasitəsilə bütün tərəflər şəbəkə tərəfindən təsdiqlənmiş tranzaksiyaya razılaşır. Blockchain müxtəlif konsensus mexanizmlərinə malikdir, məsələn, Proof of Stake (tranzaksiyaların emalı və yeni blokların yaradılması üçün), multisignature.

Proof of Stake (PoS): Birinci nəsil blockchain-lərdə (məsələn, Bitcoin) düyünlər növbəti bloku seçmək üçün çoxlu hesablama resurslarına (müəyyən edilən “mining” gücünə) malik olmalıydılar ki, bu da tranzaksiya gecikməsi ilə nəticələnirdi. Müasir blockchain-lər bu problemləri PoS vasitəsilə həll etməyə çalışır. PoS sistemində, düyünlərin blok seçiminə qatılma ehtimalı, onların “stake” (yəni, sistemə yatırdıqları valyuta miqdarı) ilə birbaşa əlaqəlidir. Daha çox stake-ə malik düyünlər, blok seçmək və ya təsdiqləmək imkanına daha çox sahibdir.

Blockchain Necə İşləyir?

Blockchain əməliyyatının iş prosesi belədir: bir əməliyyat tələbi blockchain-in bütün düyünlərinə(nodes) yayılır. Qeyd etmək lazımdır ki, istifadəçi kimliyini təsdiq etmək üçün rəqəmsal imzalar istifadə olunur (bir düyün sənədi imzalayıb bütün digər düyünlərə yayıla bilər). Sonra imzanı təsdiqləmək üçün xüsusi(private) və ictimai(public) açarlar istifadə olunur. Hər blok bu əməliyyatı qeydə alaraq blokların hash-larını təsdiqləyir. Bundan əlavə, blockchain-ə qoşulan bütün istifadəçilər eyni güncəllənmiş məlumat nüsxəsinə sahibdir, bu da şəbəkə içində şəffaflığı təmin edir. Uğurlu təsdiqdən sonra, əməliyyat daimi olaraq blok zəncirinə(blockchain) əlavə olunur.

Əməliyyatlar blockchain-ə görə spesifik bir prosesi izləyir. Məsələn, Bitcoin blockchain-də əgər kriptovalyuta cüzdanınızı istifadə edərək bir əməliyyat başlatsanız(blockchain üçün interfeys təqdim edən tətbiq) bu, bir proseslər silsiləsini başladır.

Bitcoin-də əməliyyatınız bir yaddaş sahəsinə göndərilir, burada saxlanılır və bir miner tərəfindən götürülənə qədər sıralanır. Bir blokda yer alanda və blok əməliyyatlarla dolduqda, blok bağlanır və mining başlayır. Bir blok bağlandıqdan sonra, əməliyyat tamamlanmış sayılır. Amma, bu blok beş digər blok təsdiqlənmədikcə təsdiq olunmuş hesab edilmir. Təsdiq təxminən bir saat çəkir, çünki hər blok üçün orta hesabla 10 dəqiqədən az vaxt tələb olunur (ilk blokdan sizin əməliyyatınız və ardıcıl beş blokun 10-a vurulması 60 dəqiqəni verir).

Bütün blockchain-lər bu prosesi izləmirlər. Məsələn, Ethereum şəbəkəsi, blokları təsdiqləmək üçün ether stake etmiş(istifadəçilərin müəyyən miqdarda kriptovalyutanı şəbəkəyə bağlaması) bütün istifadəçilərdən təsadüfi olaraq bir təsdiqləyici seçir; bu bloklar daha sonra şəbəkə tərəfindən təsdiqlənir. Bu, Bitcoin-in prosesindən daha sürətli və daha az enerji istehlak edən bir üsuldur.

Blockchain üçün digər istifadə sahələri

Birinci nəsil Blockchain tətbiqləri:

Bitcoin – məqsədi rəqəmsal valyuta və mərkəzsiz ödəniş sistemidir. İlk blockchain və kriptovalyutadır, peer-to-peer elektron pul sistemi konseptini təqdim edir. Konsensus üçün Proof of Work (PoW) istifadə edir.

Ethereum – məqsədi ağıllı müqavilələr və mərkəzsiz tətbiqlər (dApps) üçün mərkəzsiz platformadır. Proqramlaşdırılan blockchain konseptini tanıdıb. İlk olaraq PoW istifadə edir, lakin Ethereum 2.0 ilə Proof of Stake (PoS) sisteminə keçid edir.

Litecoin – məqsədi daha sürətli tranzaksiyalar üçün peer-to-peer kriptovalyutasıdır. Bitcoin-in “qızılı”na qarşı “gümüş” kimi dizayn edilmişdir, sürət və effektivliyə fokuslanır. Mining üçün fərqli bir hashing alqoritmi (Scrypt) istifadə edir ki, bu da blokların daha sürətli yaradılmasına (2.5 dəqiqə) imkan verir. Bitcoin-dən daha böyük ümumi tədarükü(84 milyon coin) vardır.

Hazırkı nəsil blockchain tətbiqləri:

Algorand – təhlükəsizlik və mərkəzsizləşmə məsələlərini həll etməyə yönəlib. Sürətli nəticə və aşağı tranzaksiya xərcləri təmin edən Pure Proof of Stake (PPoS) adlı unikal konsensus mexanizmini istifadə edir.

Cardano – ağıllı müqavilələr və dApps üçün təhlükəsizlik və davamlılığı vurğulayan bir platforma kimi dizayn edilmişdir. İki qatlı arxitektura istifadə edir: bir qat tranzaksiyaların idarə olunması (Cardano Settlement Layer) və digəri ağıllı müqavilələr üçün (Cardano Computation Layer).

Dfinity – məqsədi mərkəzsiz serverlər olmadan tətbiqlərin işləyə biləcəyi mərkəzsiz internet yaratmaqdır. Blockchain texnologiyasını veb funksionallığı ilə birləşdirir, developer’lara İnternet üzərində birbaşa işləyən miqyaslana bilən(scalable) dApps yaratmağa imkan verir. Proqramların veb sürətində işləyə bilməsini təmin edərək proqramların necə qurulub yayılmasını transformasiya etməyə fokuslanır.

Blockchain-in digər istifadə sahələri:

Blockchain ödəniş emalı və pul köçürmələri üçün – Blockchain üzərindən işlənən tranzaksiyalar saniyələr içində başa çatdırıla bilər və bank köçürmə xərclərini azalda (və ya aradan qaldıra) bilər.

Blockchain rəqəmsal identifikasiyalar üçün – Microsoft insanların rəqəmsal identitlərini idarə etmələrinə kömək etmək üçün blockchain texnologiyası ilə eksperimentlər aparır və eyni zamanda istifadəçilərə bu məlumatlara kimlərin giriş əldə etdiyini idarə etmək imkanı verir.

Blockchain Internet of Things (IoT) şəbəkə idarəçiliyi üçün – Blockchain IoT şəbəkələrinin tənzimləyicisi ola bilər: şəbəkəyə bağlı cihazları müəyyənləşdirmək, bu cihazların fəaliyyətini izləmək, bu cihazların nə dərəcədə etibarlı olduğunu müəyyən etmək və şəbəkəyə yeni cihazların (məsələn, avtomobillər və smartfonlar) əlavə edilməsi zamanı avtomatik olaraq etibarlılığını qiymətləndirmək imkanlarını təqdim edə bilər.

Blockchain sağlamlıq sahəsində – Blockchain sağlamlıq sahəsində də mühüm rol oynaya bilər: Sağlamlıq ödənişçiləri və təminatçıları klinik sınaq məlumatlarını və elektron tibbi qeydiyyatları idarə etmək üçün blockchain-dən istifadə edirlər və bu zaman tənzimləyici tələblərə riayət etməyə çalışırlar.”

Blockchain-in müsbət və mənfi tərəflərini müzakirə etsək:

Üstünlükləri:

– Maliyə qənaəti: Üçüncü tərəf doğrulamasını ləğv etməklə xərclər azalır.

– Mərkəzsizləşmə: Məlumatların dəyişdirilməsini çətinləşdirir.

– Təhlükəsiz, gizli və səmərəli tranzaksiyalar: Tranzaksiyalar yüksək səviyyədə təhlükəsizlik təmin edir.

– Şəffaf texnologiya: Məlumatların açıq şəkildə izlənməsi imkanı verir.

Çatışmazlıqlar:

– Böyük texnologiya xərcləri: Bəzi blockchain-lərlə əlaqəli əhəmiyyətli maliyyə xərcləri mövcuddur.

– Saniyədə az tranzaksiya sayı: Tranzaksiyaların emal sürəti aşağıdır.

– Qanunsuz fəaliyyət tarixçəsi: Dark Webdəki qanunsuz fəaliyyətlərdə istifadəsi.

– Məlumat saxlama məhdudiyyətləri: Məlumatların saxlanması ilə bağlı məhdudiyyətlər mövcuddur.

Blockchain: Simsiz şəbəkələrdə Təhlükəsizlik

Blockchain məlumatları mərkəzləşdirilməmiş verilənlər bazasında (yəni, P2P üsulu ilə) qeydə alır və dəyişməzliyi dəstəkləyir, bu da gələcək şəbəkələrin təhlükəsizliyi və məxfiliyi üçün kritik bir aspekt olur. Üstəlik, blockchain virtualizasiya, kənar hesablamalar(edge), open-source application programming interface(API), şəbəkə bölməsi, bulud radio giriş şəbəkəsi (RAN) kimi inkişaf etmiş şəbəkə texnologiyalarında təhlükəsiz kommunikasiya təmin edir. Bu məqsədlə, müxtəlif şəbəkə tətbiqlərində təhlükəsizlik problemlərini həll etmək üçün blockchain texnologiyasını inteqrasiya edən bir arxitektura təklif edilib.

Şübhəsiz ki, növbəti nəsil şəbəkələr şəbəkə istifadəçiləri tərəfindən yaradılan böyük məlumat miqdarını idarə etmək üçün virtualizasiya və buludlaşdırma texnologiyalarının qarışığını özündə birləşdirir. Eyni zamanda, şəbəkəni mobil xidmətləri təmin edən əsas komponent kimi istifadə edən mobil şəbəkələrin populyarlaşması məlumat trafikində əhəmiyyətli artım görmüşdür. Bu böyük məlumatların tək bir texnologiya ilə idarə edilməsi mümkün deyil və buna görə də, araşdırmaçılar şəbəkə xidmətlərini problemsiz şəkildə idarə etmək üçün AI, IoT, avtomatlaşdırma və daha çoxunu inteqrasiya etməyə başlamışlar. Şəbəkənin yaranmasından bəri, məlumatlar dünya üzrə milyonlarla istifadəçini birləşdirərək, tələbə əsaslanan xidmətlər təqdim edərək, multimedia xidmətləri və daha çox şeylərlə xidmət edən ən vacib varlıq olmuşdur. Lakin tez-tez şəbəkə məlumatlarının hücumçular tərəfindən manipulyasiyaya məruz qaldığı müşahidə edilir ki, bu da sistemin gözlənilməz davranışını artırır. Buna görə də, məlumatları dəyişdirilməz şəkildə saxlaya bilən konkret bir texnologiyaya ehtiyac var. Blockchain məlumatların təhlükəsizliyi və məxfiliyini təmin edən şifrələmə texnikaları və təsdiqlənmiş üzvlər arasında paylaşılan bir paylanmış kitab ilə bu texnologiyalardan biridir.

Bir çox araşdırmaçı blockchain texnologiyasını şəbəkələrlə birləşdirmək üzərində çalışır.

Məsələn, Xu 6G şəbəkəsi əsasında blockchain istifadə edərək resursların bölüşdürülməsi sxemini təklif etmişlər. 6G şəbəkəsində spektrin çatışmazlığına görə, müxtəlif 6G şəbəkə istifadəçilərinə resursları effektiv şəkildə ayırmaq mümkün deyil. Bu səbəbdən, resursların paylaşılması və idarə edilməsi üçün blockchain texnologiyası təklif edilmişdir ki, bu da 6G şəbəkəsinin performansını artırır, idarəetmə xərclərini azaldır və spektr səmərəliliyini maksimuma çatdırır.

Sonra, Verma blockchain-i 6G şəbəkəsi ilə ağıllı müqavilə istifadə edərək inteqrasiya etmişdir. Onlar xidmət səviyyəsi razılaşmasını, etibarlı verilənlər bazasını və ədalətli giriş imkanı təmin edən 6G interfeysi ilə konsensus protokolundan istifadə etmişlər.

Həmçinin, Wang və digərləri blockchain-in Internet of Vehicles (IoVs) tətbiqini analiz etmişdir. Bu kontekstdə, blockchain mərkəzləşdirilmiş problemləri həll edən və IoVs arxitekturasını yaxşılaşdıran mərkəzləşdirilməmiş və təhlükəsiz bir mühit təqdim edir.

Mərkəzləşdirilməmiş Simsiz (DeWi) nədir və necə işləyir

DeWi(Decentralized Wireless) kimi tanınan Mərkəzləşdirilməmiş Simsiz texnologiya ənənəvi mobil infrastruktura alternativdir. Bu, mərkəzləşdirilmiş nəzarət olmayan telekommunikasiya modelidir. Ənənəvi telekommunikasiya provayderləri mobil şəbəkələri yaymaq üçün böyük və kiçik stansiyalar quraşdırırlar.

Mərkəzləşdirilməmiş şəbəkələr qurğular arasında təhlükəsiz, şəffaf və peer-to-peer rabitəsini təmin etmək üçün blokçeynə əsaslanır. Fərdlər və təşkilatlar şəbəkə əhatəsini təmin etmək və bunun müqabilində mükafatlar(token rewards) qazanmaq üçün simsiz cihazları (hotspots) yerləşdirə bilər. DeWi şəbəkələri vasitəsilə internetə qoşulmaq üçün insanlar WiFi, Bluetooth və ya müəyyən P2P şəbəkəsindən istifadə edə bilərlər. P2P şəbəkəsinə daxil olma yolu müxtəlif telefonlar üçün fərqli ola bilər; adətən kripto smartfonlar P2P şəbəkəsi üçün daxili dəstəyə malikdir, digər telefonlar isə başqa proqramlar tələb edə bilər. DeWi 2019-cu ildə Helium Şəbəkəsinin işə salınması ilə başladı. Layihə şəbəkə əhatə dairəsi üçün token rewards modelini təqdim etdi və zaman keçdikcə populyarlığı artdı. Onun (LoRaWAN= Long Range Wide Area Networking) şəbəkəsi cihazlar və Helium Şəbəkəsi arasında əlaqə yaradır.

DeWi-nin əsas ideyası icma tərəfindən idarə olunan şəbəkələrdir, burada üzvlərin infrastruktura resursları və internetə çıxışın təmin edilməsi məsuliyyətini bölüşdüyü bildirilir. DeWi ənənəvi mobil infrastrukturla müqayisədə aşağıdakı üstünlükləri təklif edərək Web3-ün əsas prinsiplərini daşıyır:

Web3 – istifadəçi məlumatlarının Google, Amazon, Facebook və Apple kimi böyük korporasiyaların tərəfində deyil, mərkəzləşdirilməmiş verilənlər bazalarında saxlandığı internetdir.

Təhlükəsizlik və Məxfilik: Blockchain əsasında DeWi istifadəçilərə təkmilləşdirilmiş təhlükəsizlik və məxfilik təklif edir. Məlumatların şifrələnməsi vasitəsilə DeWi icazəsiz girişin qarşısını alır. Ənənəvi simsiz şəbəkələr mərkəzləşdirilmiş nəzarət nöqtəsinə əsaslanır ki, bu da onları hücumlara qarşı həssas edir.

Qlobal Əhatə: DeWi şəbəkələri mobil, 5G, hibrid, IoT, WiFi, Bluetooth və P2P şəbəkələri daxil olmaqla bir sıra texnologiyalardan istifadə edərək cihazın yerindən asılı olmayaraq səmərəli məlumat ötürülməsinə imkan verir.

Token Təşviqləri: DeWi şəbəkələri əhatə dairəsini genişləndirmək üçün icma üzvlərini maliyyə cəhətdən həvəsləndirmək üçün token reward yanaşmasından istifadə edir. İstifadəçilər şəbəkə əməliyyatları üçün öz avadanlıqlarını təmin edir və investisiyalarına görə gəlir əldə edirlər. Bundan əlavə, operatorlar məlumat əməliyyatları əsasında ödənişlər qazanırlar. Bu əlamətdar iqtisadiyyat şəbəkənin səmərəliliyini təmin edərək daha çox aparat operatorlarını cəlb edir.

Nəticə olaraq Blockchain texnologiyası, simsiz şəbəkələrin təhlükəsizliyini artırmaq üçün mükəmməl bir həll təqdim edir, çünki mərkəzləşdirilməmiş strukturu və şifrləmə mexanizmləri ilə məlumatların təhlükəsizliyini təmin edir. Bununla yanaşı, blockchain, şəbəkə iştirakçıları arasında etibarlılığı artıraraq hücumların qarşısını almağa kömək edir və məlumat mübadiləsini daha şəffaf edir.

Blockchain Praktika:

Blockchain üçün praktiki olarak Blockchain Money Transfer edə bilərik. Bunun üçün aşağıdaki addımları tətbiq etməyimiz lazımdır:

Blockchain Money Transfer

1) Əvvəlcə əməliyyat sisteminin yeniləndiyindən və upgrade edildiyindən əmin olun:

sudo apt-get update

sudo apt-get upgrade –y

2) Remote Git repozitoriyasını yerli maşınınıza klonlayın (kopyalayın):

git clone https://github.com/macwis/blockchain_demo

3) Cari iş qovluğunu blockchain_demo adlı qovluğa dəyişin:

cd blockchain_demo/

4) Requirements.txt faylında sadalanan bütün asılılıqları quraşdırın. Bu, tələb olunan Python paketlərini tez qurmaq və uyğunluğu təmin etmək üçün istifadə olunur:

pip install –r requirements.txt

5) Gördüyünüz kimi burada ERROR var. Bu ona görə baş verir ki, pkg-resources requirements.txt-ə daxil edilməli olan etibarlı Python paketi deyil. Çox vaxt təsadüfən, xüsusən köhnə Python quraşdırmalarında və ya müəyyən sistemlərdən asılılıqların ixracı nəticəsində əlavə olunur. Nano text editordan istifadə edin:

nano requirements.txt

6) Əvvəlcə redaktə edə bilmək üçün Ctrl+I basın və sonra pkg-resources==0.0.0 sətirindən əvvəl # əlavə edərək requirements.txt-dən etibarsız pkg-resurslar sətrini silin:

7) Sonra asılılıqları quraşdırmaq üçün əmri yenidən yoxlayın. İndi əmr işləyəcək:

8) Arqumentlə (-p 5001) blokçeyn/ kataloqunda(directory) yerləşən blockchain.py adlı Python skriptini işlədin. Əgər blockchain.py blockchain demo layihəsinin bir hissəsidirsə:

Blockchain şəbəkəsində bir node başlaya bilər.
-p 5001 arqumenti digər qovşaqlar və ya müştərilərlə qarşılıqlı əlaqəni təmin edərək sorğuları dinləmək üçün node-a port təyin edir. Bu halda, skript 5001 portunu dinləyən veb server və ya API xidmətini işə sala bilər.

python3 blockchain/blockchain.py -p 5001

9) Nəticədə bir link var. Həmin linki brauzerdə açın və Debugger aktivdir mesajından sonra gördüyünüz qeydlər linki açdığınız zaman brauzeriniz tərəfindən edilən HTTP sorğularıdır. Bu sorğular istifadəçi interfeysini brauzerdə göstərmək üçün veb proqrama lazım olan müxtəlif resursları gətirir.

http://127.0.0.1:5001/

10) Firefox brauzerində bu səhifəni görəcəksiniz (Blockchain Node):

11) Sonra istifadəçilərimiz olacaq olan 2 əlavə terminal açın. Qovluğa (CD Blockchain_demo /) daxil olun və sonra Port 8081 portunda bir Python client tətbiqi (bir frontend və ya blockchain network üçün API istifdəçi) işlədin.

python3 blockchain_client/blockchain_client.py -p 8081

12) Yenə əmrin nəticəsində qeyd olunan linki açmalısınız:

http://127.0.0.1:8081/

Brauzerdə bu müştəri səhifəsini görəcəksiniz:

13) Orada Public və Private açarlar var. Bu açarları ayrı-ayrılıqda kopyalayın və qeydlərə yapışdırın. Bu açarları yadda saxlayın, çünki onlar köçürmə(transfer) zamanı istifadə olunacaq:

14)Eyni şeyi digər terminala (müştəriyə) tətbiq edin. Ancaq burada port 8082-dir:

python3 blockchain_client/blockchain_client.py -p 8082

Linki açın:

http://127.0.0.1:8082/

15) Hər iki müştərinin açarlarını qeyd etdikdən sonra əməliyyat etmək istədiyiniz müştərinin menyu düyməsinə basın. Mən ilk müştərini seçdim:

16) Göndərənin public və private açarlarını (mənim üçün müştəri1) və alıcının public açarını (mənim üçün müştəri2) və əlbəttə ki, məbləği yapışdırmalısınız uyğun yerlərə: